Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej

Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej (PKPK) utworzono w maju 1988 r. Nosi on imię prof. Witolda Sławińskiego, biologa i krajoznawcy. Park obejmuje obszar lasów i dolin rzecznych o powierzchni 74 447 ha (745 km2). Wokół Parku utworzono strefę ochronną, tzw. „otulinę”, o powierzchni 52 255 ha. PKPK jest drugim co do wielkości Parkiem Krajobrazowym w kraju, wraz z otuliną liczy ponad 126 tys. ha. Jest to Park typowo leśny. Lasy i zadrzewienia zajmują 85% jego powierzchni. Pozostałe 15% to łąki, pola, wody i zabudowa

Położenie. Położony jest we wschodniej części województwa podlaskiego, na obszarze Wysoczyzny Białostockiej oraz Wzgórz Sokólskich, w rejonie 11 gmin, tj. Czarna Białostocka, Dobrzyniewo Duże, Gródek, Janów, Knyszyn, Krynki, Michałowo, Sokółka, Supraśl, Szudziałowo i Wasilków i 7 nadleśnictw: Czarna Białostocka, Dojlidy, Knyszyn, Krynki, Supraśl, Waliły, Żednia.  Tereny PKPK cechują się wysokim stopniem naturalności i stosunkowo niewielkim poziomem zanieczyszczeń.

Cel ochrony. Celem ochrony Parku stał się jeden z najlepiej zachowanych kompleksów leśnych w Polsce, a wraz z nim puszczańskie rzeki, cieki i źródliska, jak również urozmaicona rzeźba polodowcowa terenu. Ochronie podlegają również walory kulturowe i historyczne Puszczy Knyszyńskiej.

Rzeźba terenu. Zróżnicowana, malownicza, niepowtarzalna z dużymi deniwelacjami powierzchni, bogactwem form polodowcowych takich jak kemy, ozy, moreny, niecki wytopiskowe, równiny sandrowe, bez istniejących współcześnie jezior. W kształtowaniu rzeźby istotne znaczenie odegrało zlodowacenie środkowopolskie.

Sieć wodna. Najważniejszą rzeką Parku jest Supraśl (106,5 km długości). Jej zlewnia, należy do dorzecza Wisły i obejmuje praktycznie cały teren Parku. Jedynie jego wschodni kraniec, przynależy do dorzecza Niemna. Sieć hydrogeniczną Parku tworzy 12 rzek między innymi: Sokołda, Słoja, Płoska, Czarna . Rzeki i strumienie zasilane są licznymi źródliskami.

Świat roślin. Zasoby flory PKPK charakteryzują się obecnością tzw. gatunków arktyczno – borealnych, które przenikają na teren Parku z północnego-wschodniej Europy. Występuje tu 9 zbiorowisk roślin określanych mianem borealnych, tj. północnych. Nazwa pochodzi od Boreasza – greckiego boga zimnego wiatru północnego.

Na ogólną liczbę 850 gatunków roślin naczyniowych zagrożonych wyginięciem i/lub objętych specjalnym statusem prawnym jest w Puszczy Knyszyńskiej 107 gatunków. Są to m.in. relikty polodowcowe, tj. brzoza niska, wierzba borówkolistna, chamedafne północna, gnidosz królewski i wielosił błękitny.

Świat zwierząt. Fauna PKPK jest typowa dla lasów Niżu Środkowoeuropejskiego. Świat owadów reprezentują motyle, m.in.: szlaczkoń szafraniec, czerwończyk fioletek i nieparek, modraszek eros. W faunie stwierdzono 13 gatunków płazów (tj. traszka zwyczajna i grzebieniasta, kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, ropucha szara, zielona i paskówka, rzekotka drzewna, żaba wodna, śmieszka, jeziorkowa, trawna i moczarowa) i 5 gatunków gadów (tj. padalec, zaskroniec, żmija zygzakowata, jaszczurka zwinka i żyworodna). Występuje tu ponad 230 gatunków ptaków, a wśród nich rzadkie i ginące: cietrzew, bielik, bocian czarny, orlik krzykliwy  czy dzięcioł – trójpalczasty i białogrzbiety. Największym gryzoniem jest bóbr europejski. Stwierdzono tu występowanie 18 gatunków drobnych ssaków, do najciekawszych należą koszatki i orzesznice. Puszcza Knyszyńska może pochwalić się obecnością stałych populacji wilków i rysi. W PKPK występuje również najbardziej okazały puszczański ssak chroniony – żubr.

Ochrona przyrody. W granicach PKPK powołano 21 rezerwatów przyrody. Najstarszy „Budzisk” (w 1970 r.), najmłodszy – „Chomontowszczyzna” (w 1999 r.). Największym jest rezerwat „Jesionowe Góry” (374,59 ha), najmniejszym – „Kulikówka” (10,88 ha). Na obszarze Parku utworzono 2 użytki ekologiczne: „Żurawka” i „Skrobacinka”. Pomniki przyrody – 95 obiektów (są to stare drzewa, krzewy i grupy drzew, głazy narzutowe). PKPK to także Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000: Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk i Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków.

Dziedzictwo kulturowe. Park wyróżnia się wielokuturowością. Jest to teren pogranicza przejściowego, na którym spotkały się wartości wschodniego i zachodniego kręgu kulturowego. Obok Polaków okolicę zamieszkują Białorusini, Tatarzy, Ukraińcy, Rosjanie, Litwini, Romowie, a dawniej również Żydzi i Niemcy.

1. Sosna supraska odmiana sosny zwyczajnej, znana w całej Europie od późnego średniowiecza pod nazwą sosny masztowej. Od XVI wieku spławiana rzekami puszczańskimi, poprzez Narew oraz Wisłę do Gdańska, skąd eksportowano ją jako materiał do budowy żaglowców oraz masztów okrętowych. Doskonałe właściwości techniczne drewna sosny ekotypu supraskiego potwierdziły współczesne badania. Odznacza się ona wysoką, prostą i oczyszczoną, bezsęczną strzałą. Pod względem jakości surowca to jedna z najlepszych sosen w Europie. Sosna zwyczajna jest głównym gatunkiem lasotwórczym w PKPK, gdzie zajmuje 70% powierzchni leśnej parku.

2. Jesionowe Góry – największy rezerwat przyrody zachwyca występowaniem reliktowych, oryginalnych form wielogatunkowych lasu liściastego z jesionem, klonem, lipą i dębem na pagórkach. Niezwykłość tego lasu wiąże się z występowaniem jesionu na szczytach wzniesień. Unikatowy charakter omawianych drzewostanów odzwierciedla lokalne nazewnictwo (toponimia): Jesionowe Góry, Góra Jasionicha.

3. Źródliska (naturalne i skoncentrowane wypływy wody podziemnej na powierzchni terenu). Ich ilość ( 500 szt.) jest miarą wyjątkowej zdolności gromadzenia (retencjonowania) wód podziemnych PKPK.

4. Wzgórza Świętojańskie - ciąg wzniesień w formie wysokiego wału o stromych zboczach, przebiegającego przez PKPK, pomiędzy Supraślem a Gródkiem, o długości 23 km. Najwyżej położona jest Góra Kopna 211 m n.p.m., Góra św. Jana 209 m n.p.m. i Góra św. Anny 202 m n.p.m. Obecnie przyjmuje się, że ciąg Wału Świętojańskiego powstał wskutek wypełnienia, osadami, dawnej szczeliny w obrębie czaszy lodowej (lodowca).

5. Prahistoryczna kopalnia krzemienia - jedyny taki obiekt w Europie na terenach nizinnych, gdzie krzemień eksploatowano z piaszczysto – żwirowych osadów lodowcowych. Jest datowana na epokę brązu, a jej odnalezienie w rezerwacie „Krzemianka” stało się odkryciem na skalę międzynarodową.

6. Wolnościowe stado żubrów występuje w PKPK – duży ssak podlegający ochrony ścisłej. Jego populacja liczy obecnie około 120 sztuk i jest trzecim co do wielkości stadem żyjącym na wolności w Polsce.

7. Wartości historyczno-kulturowe PKPK stanowi wielokulturowa symbolika dawnych kresowych miasteczek takich jak: Supraśl, Gródek, Knyszyn, Krynki, Michałowo, Sokółka, Wasilków. Niezwykle cenny zabytek sakralny stanowi Klasztor Prawosławny oraz Muzeum Ikon w Supraślu. Ponadto interesującymi obiektami w krajobrazie parku są „święte sosny” – duże drzewa, na których zawieszano dziękczynne krzyże i kapliczki oraz deski wotywne.